Biały Tygrys – kolejna z netfliksowych propozycji eksplorujących nieanglojęzyczne rynki, lecz przeznaczonych dla szerszej, globalnej widowni, jest starannie wykalkulowanym produktem. Pierwowzór to nagrodzona Bookerem i tłumaczona na inne języki bestsellerowa powieść, w obsadzie znalazła się indyjska gwiazda dobrze już znana w zachodnim show-biznesie (Priyanka Chopra), a za kamerą stanął amerykański reżyser (acz o irańskich korzeniach) Ramin Bahrani, który swoje niezależne produkcje pokazywał z sukcesami na ważnych festiwalach. Do tego chwytliwy temat, bo po Parasite kwestia walki klas i nierówności ekonomicznych w dalekiej i egzotycznej krainie zwanej Azją stała się bardzo trendy. Historia podana jest w efektownym i lekkostrawnym tonie mrocznej satyry, wyzysk biednych przez bogatych nakreślono odpowiednio jaskrawo, a bohater z wyraźnym antybohaterskim rysem raczy widzów buntowniczymi bon motami.

Zachodni recenzenci entuzjastycznie rozpływają się nad nielukrowanym obrazem „prawdziwych Indii”, w dodatku jakże śmiało „obnażającym system kastowy” i powtarzają niczym mantrę, że Biały tygrys to taki anty-Slumdog – bo bohater nie dostaje prezentu od losu w postaci wygranej w teleturnieju, a bierze ów los we własne ręce. Szkopuł w tym, że „prawdziwość” sprowadza się raczej do tego, co zagraniczna widownia chce postrzegać jako prawdę. A film w gruncie rzeczy jest dokładnie tym, czym był Boyle’owski Slumdog – spojrzeniem z zewnątrz (tylko lepiej zakamuflowanym), obsesyjnie zafiksowanym na biedzie. Na plus jednak warto odnotować, że nikt już się chyba nie dziwi, gdy w filmie brak łez, tańców i piosenek.

Bahrani dość wiernie adaptuje literacki pierwowzór. Balram Halwai (Adarsh Gourav) pod pretekstem pisania listu do chińskiego premiera wizytującego Indie (ma to fabularnie więcej sensu niż brzmi) relacjonuje swoją historię: drogę, jaką przeszedł od mało znaczącego trybiku w społecznej machinie do obrotnego przedsiębiorcy. Nie uśmiechało mu się narzucone poprzez przynależność kastową miejsce w społeczeństwie. Był bystrym uczniem, ale nie mógł spożytkować potencjału, bo wykształcenie wymaga możliwości i pieniędzy. A jego okoliczności zmusiły do rzucenia szkoły i tyrania w rodzinnej herbaciarni. By wyrwać się ze swojej wsi, zatrudnił się u wpływowego posiadacza ziemskiego (Mahesh Manjrekar): został kierowcą wykształconego w Stanach syna pracodawcy, Ashoka (Rajkumar Rao), oraz jego amerykańsko-indyjskiej żony Pinky (Priyanka Chopra). Wcześniej musiał nauczyć się prowadzić auto, więc by móc sobie pozwolić na lekcje, pieniądze pożyczył od babki sprawującej twardą ręką rządy w rodzinie. W zamian oddaje jej potem lwią część zarobków. Praca kierowcy to jednak mało prestiżowe zajęcie: fatalnie opłacane, a dla szefa czy jego brata, którzy nie szanują nikogo, kto nie dorównuje im władzą i pozycją, Balram jest byle popychadłem. Ashok i Pinki mają bardziej ludzki i empatyczny rys. Momentami wydają się oburzeni miejscowymi układami, co jednak nie przeszkadza im też traktować Balrama z wyższością oraz pogardliwym rozbawieniem (czy komentować przy nim jego zachowań po angielsku, bo są przekonani, że nie rozumie). Chłopak przenosi się z pracodawcami do Delhi, lecz wielkomiejski świat nie jest przyjaźniejszy. Ashok i Pinky zajmują wygodny i modny apartament w wieżowcu, miejsce kierowców zaś jest w garażu. Stopniowo w Balramie wzbiera frustracja, która w końcu znajdzie ujście…

Już pierwszy kwadrans Białego tygrysa to montażowa zbitka najpowszechniejszych skojarzeń dotyczących Indii, jakie nasuwają się zachodniemu odbiorcy. Gandhi (tu w postaci pomnika), biedni ludzie śpiący na ulicy, zabłąkana na drodze krowa, a z offu leci Punjabi MC – jednocześnie odpowiednio egzotyczny, jak i swojski, bo to muzyk rozpoznawalny na Zachodzie. Potem jeszcze obrazki wsi z bawołem, glinianymi chatynkami oraz pocztówkowy przegląd świątyń. Poverty porn, przewodnik turystyczny i popowa bhangra, witajcie w tak zwanych Prawdziwych Indiach. Prawda Bahraniego jest szyta grubymi nićmi – każdego, kto dobrze zna Delhi, rozbawią pierwsze sceny. Bo oto jesteśmy w prestiżowej dzielnicy mieszczącej m.in. rządowe budynki – tam nie uświadczymy ani ludzi żyjących na chodniku ani pałętających się krów. Bo o fasadowy prestiż szczególnie się tam dba, co świetnie pokazywał zeszłoroczny Eeb Allay Ooo!.

Kolejna kwestia to język – słyszymy trochę dialogów w hindi, ale w przewadze jednak jest angielski (wiadomo, widza zachodniego nie należy przemęczać za dużą dawką napisów). I miejscami mamy kuriozalne scenki, gdy po angielski konwersują między sobą delhijscy rikszarze.

Bahrani, który jest również autorem scenariusza, wydaje się mało rozumieć Indie oraz tamtejsze relacje kastowe i klasowe. Z jego filmu przebija amerykańskie przeświadczenie, że każdy może daleko zajść, jeśli będzie chciał i próbował. Tymczasem system kastowy i klasowy się to dwie różne sprawy. I prestiżowy zawód, wykształcenie czy majątek niekoniecznie uchronią przed dyskryminacją ze względu na kastę. Mamy tu też mocno uproszczoną, czarno-białą dychotomię biedni vs bogaci. W narracji Bahraniego biedni w dodatku są częściowo obwiniani za swój stan – obrazowo opisany przez zaczerpniętą z powieści metaforę kogutów w klatce czekających na walkę, które nie chcą/nie potrafią się wyrwać. Brak tu niuansowania, świadomości systemowych ograniczeń. W narracji bohatera przytoczony jest choćby przykład rikszarza, który biernie akceptuje swój los i przewozi wózkiem meble warte tyle, ile mógłby zarobić w dwa lata. Tylko co w takim razie ten rikszarz miałby zrobić? To, że dostarczy towar, to żadne tkwienie w klatce, a długoterminowe myślenie o zapewnieniu bytu rodzinie. Bo gdyby meble sobie przywłaszczył i gdzieś pokątnie sprzedał, w dłuższej perspektywie nie uniknąłby tragicznych w skutkach konsekwencji. Jednak taka refleksja nie mieści się w konwencji rzucania efekciarskimi metaforami i hasłami.

Irytujący również jest obraz społeczeństwa, w którym zdolne do empatii czy równego traktowania są li tylko osoby wykształcone czy wychowane na światłym zachodzie (vide Ashok i jego żona). Pojawia się też w tle obraz boomu technologicznego i prężnie rozwijającej się gospodarki, która otwiera przed ludźmi rozliczne szanse. Co znów jest przejawem myślenia w kategoriach amerykańskiego snu. Bo niestety rzeczywistość jest taka, że w ramach owego boomu w Indiach bogacą się ci, co i tak już są bogaci. A sytuacja nieuprzywilejowanych – jeśli się zmienia, to na gorsze. (Bardzo pouczające może być w tym względzie obejrzenie tamilskiego, dostępnego na Amazon Prime, To Let, które pokazuje, jak prężny rozwój sektora IT w Ćennaju doprowadził do tak horrendalnego wzrostu czynszów, że zwykłym ludziom, i to nawet z klasy średniej, trudno jest o znalezienie lokum do wynajęcia).

Z kolei indyjscy znajomi, mocno Białym tygrysem zirytowani, podnosili w rozmowach ciekawą kwestię. Ich zdaniem rzecz może być bardzo szkodliwa społecznie, bo zamiast uczulić na kwestie nierówności ekonomicznych, da bogatym ludziom pretekst, by jeszcze gorzej traktować swoich kierowców czy służących – bo ta historia mówi przecież, że nie należy im ufać. Jedno jednak dobrze się Bahraniemu udaje: pokazanie, że wpływowym i bogatym w Indiach wolno więcej i więcej im uchodzi na sucho.

Po obejrzeniu filmu odświeżyłam sobie powieść, którą czytałam ponad 10 lat temu. Dekadę zdobywania wiedzy o Subkontynencie później nie jestem już pod tak mocnym wrażeniem tej pozycji jak kiedyś. Owszem, dalej doceniam cięty język, dobrze skonstruowaną narrację oraz satyryczny zapał, ale dostrzegam wady, które wcześniej mi umknęły, a które film znacznie wyolbrzymił. Aravind Adiga to przedstawiciel południowej intelektualnej elity, wychował się i wykształcił w Australii, gdzie mieszkał wiele lat (a Bahrani to, przy okazji, jego przyjaciel ze studiów). Spojrzenie autora powieści również nie jest spojrzeniem kogoś z wewnątrz, kto rozumie i czuje sytuację biednych i nieuprzywilejowanych. Bahrani tymczasem jeszcze tę opowieść wypłaszacza, a przytyki wymierzone w korupcję, polityków czy globalizację pozbawione są książkowego pazura. Reżyser zmienia też odrobinę konstrukcję i wprowadza niezręcznie dosłowny finał. Poza tym choć chętnie cytuje ostre komentarze bohatera literackiego, zachowawczo kastruje jeden z ciekawszych i mocniejszych – monolog o bogach i religii z początku powieści. Recenzent First Post Anna MM Vetticad kwituje to, opisując film jako nijaki, powierzchowny, z jednej strony kłaniający się zachodniej widowni, a drugiej – skrajnej hinduistycznej mafii. Problematyczne jest też tempo, bo od połowy Biały tygrys zdecydowanie wytraca impet.

To, co w powieści można było obronić jako uproszczony obraz wynikający z subiektywnej relacji bohatera, na ekranie wydaje się sztuczne. Choćby Ashok wypada karykaturalnie i blado. Rao zresztą zupełnie nie czuje swojej postaci i daje jeden z najgorszych popisów w swojej karierze, snując się od sceny do sceny z miną „Co ja tutaj robię?”. Na plus jednak rozbudowano postać Pinky (a Priyanka aktorsko bardzo dobrze sobie radzi). Niespecjalnie udała się też w scenariuszu postać Balrama – ulepiona ze stereotypów i okraszona przerysowanym image’em, który wydaje się pożyczony od złoli z kina akcji lat 80. Acz Adarsh Gourav robi wszystko, by swojego bohatera uwiarygodnić i nieźle pokazuje socjopatyczny rys wyłaniający się stopniowo spod maski niewinnej i poczciwej twarzy.

Oczywiście, nie brak i indyjskich produkcji, które, choć totalnie oderwane od rzeczywistości, zgłaszają pretensje do bycia opowieściami o prawdziwym życiu i prawdziwych ludziach. Jednak problem z Białym tygrysem firmowanym przez streamingową potęgę polega na tym, że film niczym doppelganger wciela się w produkcję „insajderską” i demaskatorską, zapowiadającą wielki społeczny bunt mas. W efekcie potem w rozmaitych recenzjach można się natknąć na nader frapujące refleksje. Zacytuję – bez komentarza – dwa wyimki z tekstu Dawida Muszyńskiego z portalu „Na Ekranie”.

Ramin Bahrani świetnie oddaje charakter Indii. Ubóstwo na ulicach, wszechobecny brud i klarowny podział na bogatych i biednych. Jakby coś takiego jak klasa średnia nie miała prawa istnieć. Każdy, kto (…) przechadzał się ulicami Waranasi, Delhi czy Mumbaju, wie, że obrazki pokazane w „Białym Tygrysie” są prawdziwe(…). Tam życie ludzkie ma bardzo małe znaczenie.

Ramin Bahrani w swoim filmie pokazuje, że czas w Indiach się zatrzymał i większość ludzi z niższych kast nawet nie wie, co to jest internet. Nie potrafią czytać ani pisać, a zmiany powoli nadchodzą, czy mieszkańcy tego chcą, czy nie.

Cóż… Biały tygrys to tylko kolejna sztampowa produkcja, która pozwala białym widzom utwierdzić się w przekonaniu o własnej cywilizacyjnej wyższości i poczuć lepiej od „egzotycznej” biedoty walczącej wszelkimi chwytami o byt. A ja po raz kolejny odsyłam do obecnego również w zasobach Netfliksa Eeb Alley Ooo! – który klasowe i ekonomiczne nierówności bada przenikliwie, a do tego z szacunkiem i empatią wobec swoich bohaterów.